Proći dolinom Zapadne Morave znači upoznati geografski i turistički veoma interesantan deo Srbije. Putovanje počinje od mesta gde se Zapadna Morava sastaje sa Južnom Moravom, sa kojom gradi Veliku Moravu, okosnicu hidrografske mreže Srbije.
Od autoputa Beograd – Niš, za dolinu Zapadne Morave put se odvaja 15 km južno od Paraćina, kod mesta Pojate. Put dalje vodi kroz Ćićevac i premošćuje Južnu Moravu kod Stalaća, naselja koje leži na 180 m nadmorske visine.
Predstavlja raskrsnicu drumskog i železničkog saobraćaja, sa naglašenom tranzitnom funkcijom, koja datira još iz vremena kada je ovde prolazio Carigradski drum, kao veza Beograda sa Istanbulom.
Šta kompozitna dolina Zapadne Morave nudi
Kompozitna dolina Zapadne Morave je geografski područje koje se proteže uz rijeku Zapadnu Moravu u Srbiji. Ona je poznata po svojoj prirodnoj lepoti, kao i po brojnim kulturnim i istorijskim znamenitostima.
Dolina Zapadne Morave je poznata po svojim šumama, planinama, kanjonima i klisurama, koji čine idealno mesto za rekreaciju i avanture u prirodi. Postoji nekoliko rezervata prirode koji se nalaze u dolini, kao i nekoliko planinskih staza za hodanje i planinarenje.
Kulturno i istorijski, dolina Zapadne Morave je poznata po brojnim znamenitostima, uključujući srednjevekovne manastire, kao što su manastir Divša i manastir Stara Reka, kao i različite arheološke nalazišta, kao što su ostaci rimskog grada na mestu današnjeg grada Čačka.
Dolina Zapadne Morave je i poznata po svom tradicionalnom načinu života, uključujući seoske proizvode i lokalne specijalitete, kao što su vina, med, sirevi i rakija.
Ukratko, kompozitna dolina Zapadne Morave je mesto sa mnogo toga da ponudi, od prirodnih lepota do kulturnih znamenitosti, od rekreacije do avantura u prirodi, od tradicionalnog načina života do gastronomskih specijaliteta.
Prvi susret sa Zapadnom Moravom prilika je za upoznavanje sa ovom, 295 km dugačkom rekom, koja nastaje spajanjem Đetinje, Skrapeža i Golijske Moravice, nedaleko od Požege.
Najznačajnije pritoke su joj Ibar i Rasina sa desne i Gruža sa leve strane. Od Stalaća ka Požegi, dolina Zapadne Morave, poznata po kompozitnom sklopu, ima četiri prostrane kotline:
- Kruševačku,
- Vrnjačku,
- Čačansku i
- Požešku,
Kao i tri kraće suteske i lepo izraženu Ovčarsko – kablarsku klisuru.
Zapadno Pomoravlje jedan je od najplodnijih i najgušće naseljenih delova Srbije. Uz prirodne vrednosti, ovde se nalaze i mnogobrojne antropogene turističke znamenitosti, te ih na putovanjima bilo ona samostalna ili kroz grupne ture i ekskurzije svakako treba upoznati.
Među gradovima kraj Zapadne Morave, položajem i istorijskom prošlošću ističe se Kruševac.
Raskrnica je puteva ka Vrnjačkoj Banji, Jastrepcu, Kopaoniku i Šumadiji. Veliki značaj dobija u drugoj polovini XIV veka, kada postaje glavni grad Srbije kneza Lazara.
Za turiste je posebno privlačna crkva Lazarica, koja se nalazi u centru grada i datira između 1376-1380. godine. Posvećena je Svetom Stefanu, a zadužbina je kneza Lazara.
U pravcu zapada, putem pored Zapadne Morave, iz Kruševca brzo se stiže u Trstenik, poznato središte poljoprivrednog kraja.
Posle samo nekoliko minuta, u pravcu severa, iz Trstenika se stiže u manastir Ljubostinju, zadužbinu kneginje Milice. Posle pogibije kneza Lazara kneginja Milica se zamonašuje i ostatak života provodi u Ljubostinji.
U Ljubostinji (naziv je izveden iz reči ljubav i stena) je boravila i Jelena, udovica despota Uglješe Mrnjačevića, poznata kao monahinja Jefimija. Bila je jedna od prvih žena u Srbiji koja se bavila književnošću. Pohvalu knezu Lazaru izvezla je 1402. godine. Ovde se održava kulturna manifestacija „Jefimijini dani“.
Ne napuštajući magistralni put, za 30 minuta vožnje stiže se u Kraljevo, grad na Ibru i Ribnici, značajno regionalno središte i raskrsnicu puteva ka Novom Pazaru, Kragujevcu i Čačku.
Arheološki tragovi ukazuju da su na ušću dve reke Rimljani imali svoje utvrđenje koje se pod nazivom Karanovac pominje 1476. godine. Na izlazu iz Kraljeva, put premošćuje Zapadnu Moravu i njenom desnom stranom vodi ka Čačku.
U varošici Mrčajevci, odvaja se put za Knić i Kragujevac, a nedaleko od Mojsinja može se skrenuti ka banji Gornja Trepča, koja je poznata i pod imenom Atomska banja, zbog termomineralne vode vulkanskog porekla.
Smeštena na padinama planina Vujan i Bukovik, razvila se na nadmorskoj visini od 460m. Ima tri izvora lekovite vode. Neki gosti Gornje Trepče odlaze u manastir Vujan, čija je crkva posvećena Svetom arhanđelu Gavrilu.
Iz Kraljeva, u pravcu severoistoka, između Kotlenika na zapadu i Gledićkih planina na istoku, razvio se sliv reke Gruže, leve pritoke Zapadne Morave.
Predstavlja slikovit kraj, opevan u mnogim pesmama, gusto naseljen i agrarno bogat, koji je, izgradnjom mosta preko Zapadne Morave, dobro povezan sa Vrnjačkom banjom.
Na putu ka Čačku iističe se selo Ljubić, poznato kao poprište bitke srpskih ustanika protiv Turaka, kada je izvojana jedna od najvećih pobeda u Drugom srpskom ustanku. U selu Atenica, pored Čačka, otkrivene su Ilirske humke, koje ukazuju da je ovaj deo Zapadnog Pomoravlja davno naseljen.
Čačak se razvio na mestu, gde je u srednjem veku postojalo naselje Gradac sa istoimenim manastirom. Danas je poznat po crkvi posvećenoj Presvetoj Bogorodici, koja je zadužbina župana Stratimira, brata Stefana Nemanje. Središte je Moravičkog okruga.
Uzvodno od Čačka put vodi neposredno uz Zapadnu Moravu. Ona je tu pregrađena. Malo veštačko jezero nazvano je Pramenac, po istoimenom selu. Tokom leta postaje kupalište i izazov ribolovaca. Dalje ka zapadu pejzaž postaje privlačniji. Horizontom dominiraju padine i vrhovi planina Ovčar i Kablar, između kojih je Zapadna Morava usekla 20 km dugačku Ovčarsko – kablarsku klisuru. Klisura spaja Čačansku sa Požeškom kotlinom. Odlikuju se strmim i visokim krečnjačkim stranama u kojima se zapažaju otvori nekoliko pećina. Jedna od njih, Kađenica, predstavlja spomen – kosturnicu, jer su Turci u njoj spalili ljude koji su tu izbegli. Ovo područje se odlikuje bogatstvom flore i faune, a takođe se nalazi na listi važnih područja ptica u Evropi.
U Ovčarko – kablarskoj klisuri nalazi se još nekoliko turističkih privlačnosti. Ističu se dva veštačka jezera, Međuvršje i Ovčarsko-kablarsko, Ovčar banja i grupa od deset manastira. Na desnoj strani Zapadne Morave su Vavedenje, Vaznesenje, Preobraženje, Sretenje i Sveta Trojica, a na levoj Blagoveštenje, Ilinje, Jovanje, Nikolje i Uspenje. Ovde se nalazi i sveto mesto Savinje, sa kapelom posvećenom Svetom Savi i izvorom Savine vode. Ovčarko – kablarski manastiri čine jednu od najkompleksnijih sakralnih kulturno-istorijskih celina u Srbiji, koja je zbog svog dugog trajanja kroz vreme svojevrsna posebnost naše kulturne i umetničke baštine stvarane šest vekova. Veliki broj manastira na malom prostoru potvrđuje da je ovde bio razvijen monaški život, prepisivane knjige, negovana duhovnost, organizovane škole, usavršavano graditeljstvo, fresko – slikarstvo, ikonografija, podizani konaci, boravio Vuk Karadžić, sastajali se Karađorđevi ustanici, sakrivali knez Miloš i kneginja Ljubica, održavani sabori i lečili siromašni posetioci Ovčar Banje, u prošlosti poznate i pod nazivom Blagoveštenjska Banja. Sadašnja manastirska zdanja su iz XVI-XX veka. Predstavljaju Srpski Monferato i Srpski Atos, neponovljivu celinu koja je zakonom zaštićena, ali još uvek nedovoljno predstavljena turistima. Manastir Vavedenje potiče iz doba Nemanjića i ovde se čuva Beogradsko četvortojevanđelje iz 1552. godine, koje se smatra prvom štampanom knjigom u Beogradu. Sveta Trojica je najlepše graditeljsko delo među sakralnim obektima Ovčarko – kablarske klisure. Podseća na objekte raške škole. Velike ikone Spasitelja i Bogorodice, iz 1635. godine, rađene u pozlati, spadaju u red najboljih ostvarenja te vrste kod nas. U manastiru Blagoveštenje, 1948. godine se zamonašio Gojko Stojčević, od 1900. godine do smrti, Njegova Svetost patrijarh srpski gospodin Pavle, nenadoknadivi crkveni velikodostojnik, svetac koji je zemljom hodao. Freske Blagoveštenja spadaju u najlepše u Srbiji, rađene u prvoj polovini XVII veka.
Uzvodno od Ovčarsko – kablarske klisure, odvaja se put za Lučane, Guču i Dragačevo. U pravcu zapada nastavlja se put ka Požegi, naselju koje se u vreme Rimljana pominje pod nazivom Municipium Malvesa. Nešto uzvodnije ističe se Potpećka pećina, uređena za turističke posete. Iz Požege se ulazi u sliv Golijske Moravice, poznate po naseljima Arilje, Prilike i Ivanjica, koja je 2000. godine proglašena vazdušnom banjom. U blizini se ističu seoska naselja Katići, Kušići i Lisa, u kojima se javljaju počeci seoskog turizma kod nas, prihvatajući planinare, turiste i goste namernike.
Gde god putovali samom dolinom Zapadne Morave ili pak prolazili u njenoj neposrednoj blizini uživaćete u prizorima koje je napravila priroda. Prelepi krajolici kraj puteva biće vam najopipljiviji dokaz koliko je naša Srbija prelepa zemlja.