Orao krstaš krstaš (Aquila heliaca) je moćna ptica nizijskih predela, sa krupnim očima savršene građe. Sposoban je da uoči plen sa ogromne udaljenosti, na koji se onda usmerava velikim i snažnim kljunom. Ima duga i široka krila sa rasponom od 190 do 210 cm.
Parovi orla krstaša su se u brdskim i planinskim područjima počeli pojavljivati u 19. i naročito 20. veku kada se značajno povećala gustina naseljenosti nizijskih staništa od strane ljudi, uz pojačano proganjanje i uznemiravanje ptica. Mnogi parovi su se tada preselili u teže dostupna šumovita područja na većim nadmorskim visinama, ali se u 21. veku ponovo uočava trend njihovog naseljavanja napuštenih delova ravnica i istovremeno postepenog nestajanja u brdima.
Orao krstaš je jedna od najugroženijih ptica grabljivica u Srbiji, kojoj kao gnezdarici preti neposredna opasnost od izumiranja. Brojnost u Srbiji tokom 21. veka nije prelazila 3-4 para, da bi tokom 2017. godine preostao samo jedan par na gnežđenju, na severu Banata.
Poslednje pouzdano savremeno gnezdilište nalazilo se tokom prethodne dve decenije na Fruškoj gori, odakle je nestao u 2015. godini. Utvrđene su samo 2-3 sigurne gnezdilišne teritorije sa prisutnim odraslim pticama, ali sa izuzetno niskim reproduktivnim potencijalom.
To je je bila alarmantna činjenica koja upozoravala da će orao krstaš vrlo brzo biti izumrla vrsta u fauni Vojvodine/Srbijeukoliko se hitno ne preduzmu neophodne mere aktivne zaštite.
I pored stroge zaštite mesta gde su bila prisutna gnezda, revitalizacije pašnjaka gde su se ptice hranile, izgradnje namenskog hranilišta, kao i vođenja kampanja za smanjenje trovanja i nelegalnog ubijanja, brojnost i areal orla krstaša su se neprekidno smanjivali, posebno na Fruškoj gori, a pre toga i u Deliblatskoj peščari, na dva do tada glavna gnezdilišta u državi.
Glavni negativni faktori za ovu vrstu su uništavanje/nestajanje otvorenih staništa za ishranu kroz šumske radove (zasađivanje stepa i pašnjaka kulturama borova i bagrema i zabrana/zamiranje tradicionalne ispaše i košenja), zatimpoljoprivredne radove (preoravanje stepe i pašnjaka, podizanje voćnjaka i vinograda), kao i proganjanje, uznemiravanje i trovanje hemijskim preparatima koji se koriste u poljoprivredi. Zbog svega navedenog sve je manje dostupnog plena kojim se krstaši najčešće hrane (tekunica, zec, fazan, gačac).
Na obešumljenim ravničarskim poljoprivrednim površinama gotovo da su nestala visoka stabla pogodna za izgradnju gnezda, pogotovo ona koja su udaljena od naselja i saobraćajnica.
Mladi orlovi povremeno stradaju tokom svojim migratornih pomeranja na srednjenaponskim dalekovodima, od strujnog udara (elektrokucija), a odrasli u široj zoni svojih gnezdilišta. Oluje povremeno ruše gnezda i čitava stabla sa aktivnim gnezdima.
Gnežđenje na ravničarskim poljoprivrednim površinama podrazumeva stalno prisustvo ratara i mehanizacije, lovaca, pecaroša i drugih korisnika prostora, što dodatno pojačava uznemiravanje u periodu reprodukcije.
Bora i Eržika
Jedini preostali gnezdeći par orlova krstaša u našoj zemlji živi u Srpskom Krsturu. U pitanju su Bora i Eržika, koji imaju dva mala ptića, još nespremnih za let.
Tri njihova orla koja su već porasla zovu se Duško, Lilika i Nada. Najmlađa od njih je, simbolično, dobila ime u nadi da će se situacija sa ovom ugroženom vrstom u našoj zemlji ipak promeniti.
Nakon što je prošlogodišnje gnezdo ovog para oborila snažna oluja, orlovi Bora i Eržika, jedini preostali par, bili su prinuđeni da izgrade novi dom. Nažalost, njihova nova adresa je mnogo prometnija lokacija na obodu rezervata, okružena parcelama različite namene, izložena pritisku brojnih korisnika prostora koji su se našli u direktnom sukobu interesa sa potrebama orlova.
Ovakva situacija dodatno pokazuje koliki problem je nedostatak pogodnih mesta za gnežđenje ove retke vrste, prvenstveno nedostatak starih visokih stabala na otvorenim terenima.
Značaj orlova za Srbiju
Orlovi su vekovima služili kao simbol za opis moći, snage, i nedodirljivosti, širom Evrope, pa tako i u Srbiji. Vekovna su inspiracija nacionalnim obeležjima.
Nekada je orao krstaš bio jedinstveni zaštninik polja, ali danas je gotovo izumrla vrsta.
Krstašima trebaju otvorena staništa u kombinaciji sa visokim izolovanim stablima koja obezbeđuju dobru preglednost. Zato su se nekada često viđali na starim stablima hrasta (Quercus) u našim ruralnim krajevima. Otud i domaći naziv za ovu vrstu (krstaši), s obzirom na to da su takva stabla u našoj tradiciji smatrana svetim drvetom i obeležavana su krstom.
Pored toga, orlovima se nazivaju naši reprezentativci i za nas su simbol su velikih sportskih dešavanja.